लीलादेवी गड्तौला, पूर्वमुख्यसचिव

शाखा अधिकृतबाट सरकारी सेवामा प्रवेश गरेकी लीलादेवी गड्तौलाले नेपालको प्रशासन क्षेत्रमा इतिहास रचिन् । मुलुकको सात दशकको प्रशासनिक इतिहासमा पहिलो महिला मुख्यसचिव बनेकी उनको ‘पोजिसन’ले सरकारी स्कुल पढेर पनि लोक सेवा उत्तीर्ण गरी उच्च पदमा पुग्न सकिन्छ भन्ने उदाहरण दिएको छ । अहिले अवकाशप्राप्त जीवन बिताइरहेकी उनीसँग बाल्यकाल, शिक्षादीक्षा र कामको अनुभव आदिका बारेमा गरिएको कुराकानी ः
तपाईंको बाल्यकाल र शिक्षादीक्षा कस्तो रह्यो ?
२०२३ सालमा तेह्रथुमको म्याङ्लुङमा मेरो जन्म भएको हो । म जन्मेको समयमा छोरीलाई ४ कक्षाभन्दा माथि पढाउने चलन थिएन । म९ दाजुभाइ–दिदीबहिनीमध्येकी कान्छी छोरी हुँ । हजुरबुवा (इन्द्रविलास गड्तौला) ले भोजपुर सदरमुकाम दिङ्लाबाट संस्कृतका शिक्षक ल्याएर घरनजिकै (साबिक पिप्ले गाविस–५, हाल म्याङ्लुङ नगरपालिका–४) स्कुल खोल्नुभयो । त्यहाँ तीन कक्षासम्म अध्ययन गर्ने मौका पाएँ । पिप्लेमै रहेको हिमालय निमाविबाट ७ कक्षा पूरा गरेँ । कक्षा ८ देखि सदरमुकामको सिंहवाहिनी माविमा पढेर त्यहीँबाट एसएलसी उत्तीर्ण गरेकी हुँ । एसएलसीपछि २०४० सालमा काठमाडौंको नेपाल ल कलेजमा भर्ना भएँ । आइएल र बीएल त्यहीँबाट पूरा गरें । एलएलएम काठमाडौं स्कुल अफ लबाट गरें । एमएड चाहिँ राजनीति शास्त्रमा प्राइभेटबाट सिध्याएँ ।
जागिरे जीवनको सुरुवात कहिलेबाट भयो ?
२०५२ सालमा शाखा अधिकृतबाट सरकारी सेवामा प्रवेश गरेकी हुँ । त्योभन्दा अघि पढ्दै जागिर खान्थें । त्यतिबेला आरक्षणको व्यवस्था नभएकाले प्रतिस्पर्धामा १ नम्बरमै नाम निकालेकी थिएँ । कानुन मन्त्रालयमा काम गरें । २०६३ सालमा आन्तरिक बढुवाबाट उपसचिव भएँ  । त्यसको पाँच वर्षपछि सहसचिव भएँ । उपसचिवपछि गृह र केही महिना तत्कालीन जलस्रोत, ऊर्जा र सिचाइ मन्त्रालयमा काम गरें । उद्योग र परराष्ट्रमा पनि काम गर्ने मौका मिल्यो । २०६९ सालमा सहसचिवको लिखितमा पास भए पनि अन्तर्वार्तामा उनुत्तीर्ण हुँदा दोस्रो पटक जाँच दिएर २०७० माघमा सहसचिव भएँ । त्यसपछि निर्वाचन आयोगमा झन्डै २ वर्ष काम गरें । २०७२ सालमा संविधान जारी भएपछि फेरि कानुन मन्त्रालयमा सरुवा भएर नयाँ कानुन बनाउन खटिएँ । २०७७ कात्तिकमा सचिवमा बढुवा भएपछि नेपाल कानुन आयोगमा झन्डै ३४ महिना काम गरें । २०८० मा प्रधानमन्त्री कार्यालयमा सरुवा भयो, त्यहीबीच साउन १० मा मुख्य सचिव बन्ने सौभाग्य प्राप्त भयो । २०८१ भदौदेखि अवकाशको जीवन चलिरहेको छ ।
पहिलो महिला मुख्य सचिव हुँदा कस्तो महसुस भयो ?
निमित्त, कार्यवाहक र कायममुकायम गरी ६८ दिन मुख्य सचिवका रूपमा काम गरें । सुरुको २० दिन निमित्त र साउन १० देखि मुख्य सचिवका रूपमा काम गरेकी हुँ । प्रधानमन्त्री कार्यालयमा हुँदा कानुनी क्षेत्र मात्र हेर्थें । सरकार परिवर्तन हुँदा निमित्त थिएँ । मुख्य सचिवमा बढुवा हुँदा खुसी लाग्यो, त्यो मेरो खुसी मात्र नभएर देशका लागि पनि एउटा रेकर्ड बन्यो । नेपालको पहिलो महिला मुख्य सचिव बन्न पाएँ ।
सरकारी सेवा अवधिको अनुभव कस्तो रह्यो ?
२८ वर्ष ७ महिना सरकारी कर्मचारीका रूपमा काम गरें । जे गरें देशकै हितका लागि थियो । धेरै त कानुनसम्बन्धी काम गरें, अनुभव लिएँ । संसद्मा जाने विधेयक, ऐन–नियम, गठन सबै कानुन मन्त्रालयबाट जान्छ । गाउँमा महिलाको दुःख देखेकीले विशेष फोकस महिलामै हुँदा महिलाको वकालत गर्‍यो भन्ने कुरा पनि उठ्थ्यो । कतिपय महिलाका कानुनसम्बन्धी कुरामा यतिसम्म गर्दा त बिग्रदैन भनेर कन्भिन्स पनि गरें । निर्वाचन आयोगमा हुँदा स्थानीय निकायको चुनावका बेला संसद्मा ३३ प्रतिशत पुर्‍याउनुपर्छ, पुरानै कानुनमा जाने भन्ने थियो । महिलाको प्रतिनिधित्व कहिल्यै नहुने भयो भनेर राजनीतिक दलले प्रमुख र उप–प्रमुखमध्ये एक जना महिलालाई दिनुपर्छ भनेर सुरुवात गरें । त्यो समय इला शर्मा निर्वाचन आयुक्त हुनुहुन्थ्यो । कमसेकम निर्वाचन आयोग उदार हुनुपर्छ भनेर कन्भिन्स गराएँ । अन्त्यमा, संविधान आएपछि उक्त कुरा पास भयो । धेरै महिला राजनीतिमा आए । कतिपय कुरामा ‘इनिसिएसन’ लिँदा परिणाम राम्रो हुन्छ । मुख्यसचिव हुँदा कम समय भए पनि टिकटक खुलाउने र एनसेलका बारेमा काम गरियो । जे होस्, सेवाअवधि सन्तोषजनक रह्यो ।

काम गर्दा हुने चुनौती र कठिनाइ के–के हुन् ?
महिलाले राम्रै काम गर्दा पनि ‘रिकग्नाइज’ कम हुन्छ । कतिपय अवस्थामा मैले राम्रै गर्दा पनि लीलाले राम्रो गरेकी छ भनेर खुलेर भन्न नसक्ने सोच देखियो । मैले सिकाएर गर्‍या हो समेत भन्थे । महिलाले राम्रो गर्छे, उसलाई जिम्मेवारी दिनुपर्छ, अगाडि ल्याउनुपर्छ भन्ने मानसिकता कमै छ । मुखले भने पनि अवसर, सुविधा दिने बेलामा कम दिन्थे । महिला र पुरुष दुवैले काम गर्छन्, फरक यत्ति हो महिलाले जति राम्रो काम गरे पनि पुरुषले खुलेर प्रशंसा गर्दैनन् । महिलाभन्दा धेरै जुनियर पुरुष जाँदा विश्वास गर्ने तर महिला भएपछि सुरुमै प्रश्न गर्ने गरिन्छ । छिसिक्क केही भएमा बजारीकरण गरिन्छ । महिलालाई एकातिरबाट मात्र नभई धेरैतिरबाट निगरानी हुन्छ । त्यसलाई चिर्दै अघि बढ्नुपर्ने हुन्छ ।
राजनीतिमा धेरै महिला कसरी आउने त ?
राजनीतिमा महिलाको आगमन हुन थालेपनि प्रमुख पदमा भने कमै पुगेका छन् । टिकटर अवसर दिनेमा कम छन् । महिला समयका कारण ‘डेडिकेटेड’ पनि हुन नसकेका होलान् । महिलालाई पनि सबैले सहयोग गरेर त्यही किसिमको वातावरण तय गरिदिएमा धेरैभन्दा धेरै राजनीतिमा आउँछन् ।
महिलाहरू अब कसरी अघि बढ्ने ?
सरकारी सेवा वा अन्य क्षेत्रमा जाने निर्क्योल गर्नुपर्छ । सरकारीमा जाने हो भने कामप्रति प्रतिबद्ध हुनुपर्छ, आफूले आफूलाई निखार्नुपर्छ । त्यसैगरी कामप्रति लगनशील हुनुपर्छ । व्यापार गर्ने भए त्यसैमा केन्द्रित हुनुपर्छ । अघि बढ्नका लागि शिक्षाका साथै नयाँ ट्रेन्ड र टेक्नोलोजीमा अभ्यस्त हुनुपर्छ । आफू अपडेटका साथै घरपरिवारको सहयोग पनि जरुरी हुन्छ ।

थप लेखहरू

‘आत्मसम्मानका साथ बाँच्न पाउनु नै जीवन रहेछ’

 लक्ष्मी भण्डारी

साहित्य समाज परिवर्तनको द्योतक हो ।

‘स्वदेशमुखी शिक्षा अभाव’

आत्मनिर्भर बन्नका लागि महिलाले के गर्नुपर्छ ?
यसका लागि शिक्षा नै पहिलो कडी हो । ग्लोबलाइजेसनको जमानामा परम्परागत शिक्षाभन्दा व्यावहारिक शिक्षा आवश्यक छ । स्कुलबाटै परिवर्तन हुनुपर्छ । प्लस–टुपछि आत्मनिर्भर हुने शिक्षामा जोड दिनुपर्छ । यसो गरेमा सहज हुन्छ । रुचिअनुसार जीवन सहज हुने किसिमको शिक्षा जरुरी छ ।
‘नारी’ मार्फत केही सन्देश छ कि ?
नारीहरू कमजोर छैनन् । दुई महिना मुख्य सचिव भए पनि दुई शताब्दीसम्म मेरो नाम रहन्छ । कसैले कुरा काटेमा दुःखी नभई अघि बढ्नुपर्छ । कसैको बहकाउमा नलागी ठीक–बेठीक छुट्याउनुपर्छ । काममा व्यस्त रहनुपर्छ । जुन काम गरे पनि त्यसमा लगनशील भई लागिपर्नुपर्छ । नजानेका कुरा जुनसुकै उमेरमा पनि सिक्न र सोध्न लजाउनुहुँदैन । आफ्नो खुट्टामा उभिन सके घरपरिवार सुखी, सन्तान सुखी हुन्छन् । जुन क्षेत्र रोजे पनि लगनशील भएर त्यसमै लागिपरेमा सफलता प्राप्त हुन्छ । सबैलाई तिहारको शुभकामना ।