कतिपय भन्ने गर्छन्, ‘छोरीले आमाबुवा राख्न पाउने भए बुढेसकालमा वृद्धाश्रम जानुपर्ने थिएन ।’ यस किसिमको मनोसामाजिक धारणाले छोरीहरूको उपस्थिति कति महत्वपूर्ण हुन्छ भन्ने कुरा स्पष्ट हुन्छ तर सासू र बुहारीबीचको तिक्तता भने अरु बढाइदिन्छ । किनभने सदियौंदेखि सासू र बुहारीको सम्बन्धमा न्यानोपन हुँदैन भन्ने आम धारणा रहँदै आएको छ ।
तर सबैको हकमा यस्तो हुँदैन । आफ्नो छोराले भित्रायाएका बुहारीहरूले पनि छोरीसरह माया र श्रद्धा गर्छन् । समाजमा यस्ता थुप्रै बुहारी छन्, जसले सासू–ससुरालाई छोरीको अभाव महसुस हुन दिएका छैनन् । त्यस्तै घरघरमा यस्ता धेरै सासू छन्, जसले बुहारीलाई आमाको कमी महसुस हुन दिएका छ्र्रैनन् ।
आफ्नो कोखबाट जन्मिएका छोरी नभएपनि बुहारीले त्यो ठाउँ परिपूर्ति गर्न सक्छन् । बुहारीका रूपमा मात्र होइन मिल्ने साथी, सहयोगी, परिपक्व सल्लाहकार र व्यावसायिक साझेदारको भूमिकामा आफूलाई प्रस्तुत गर्न सक्छन् । यो त्यही सासू–बुहारीको प्रतिनिधि कथा हो, जुन घरमा छोरी छैनन् वा थिएनन् ।
अनरबती शाह (सासू)
सोमनी शाह (बुहारी)
२१ वर्षअघि । सुनसरी जिल्ला छिटाहाकी सोमनी शाहलाई अनायसै माघी विवाहको प्रस्ताव आयो । तर उनले विवाहबारे सोचेकै थिइनन् । हुने वाला श्रीमान् चिकित्साशास्त्र पढ्दै गरेको कुराले भन्दा पनि ‘छोरी नभएको घर हो । तिमीले छोरीले जस्तै माया पाउँछौ’ भन्ने आमा–बुवाको कुराले उनको मन छोयो । अन्ततः उनले विवाह गर्ने निर्णय गरिन् ।
विवाहपछि उनले सोचेजस्तै भयो । माइतकी कान्छी छोरी उनले विवाहपछि सासूबाट केही फरक व्यवहार पाइनन् । उल्टै हरेक परिस्थितिमा आमाको जस्तै साथ र सहयोग पाइन् । उनी सुनाउँछिन्, ‘माइतमा सबै काम गरे पनि घरमा भान्साको बाहेक केही काम गर्न दिनुहुँदैन । सासू–ससुरा खेतीपाती गर्नुहुन्छ तर मलाई केही काम गर्नु पर्दैन । दुःख नगर भन्नुहुन्छ ।’
सुत्केरी अवस्थामा स्याहार–सुसारका लागि माइतमा पठाउने प्रचलन छ, नेपाली समाजमा । सोमनीले भनिन्, ‘तर मलाई दुवैजना बच्चा हु“दा माइतको जस्तो स्याहार गरेर सासूले घरमै राख्नुभयो ।’ सासू भन्नुहुन्थ्यो ‘छोरी छैन त्यसैले म छोरीलाई जस्तै स्याहारसुसार गरेर यहीँ राख्छु ।’
विवाह गरेको यतिका वर्ष बितिसक्दा पनि सासू–बुहारीबीच कहिल्यै मनमुटाव भएको छैन । सोमनी भन्छिन्, ‘उहाँहरूले मलाई कहिल्यै बुहारीका रूपमा नहेरी छोरीकै रूपमा हेर्नुभएको छ । मनपर्ने–मननपर्ने कुराको ख्याल राख्ने र गाउँबाट मनपर्ने खानेकुरा बनाएर पठाइदिनुहुन्छ । उहाँहरू माछामासु खानुहुन्न तर हाम्रा लागि ल्याइदिनुहुन्छ ।’
अहिले उनी श्रीमान्, छोरा र छोरीका साथ विराटनगरमा बस्दै आएकी छन् । सासू–ससुरा गाउँ (डुम्रँहा) मा बस्छन् । बेलाबखत आमाबुवा छोरा–बुहारी र नातिनातिनालाई भेट्न विराटनगर आउँछन् भने कहिले उनीहरू गाउँ पुग्छन् । दिनको एकपटक फोनमा कुरा भइरहन्छ । बुहारीलाई कहिल्यै बुहारीका रूपमा नहेरी छोरीका रूपमा हेरेकी अनरबती भन्छिन्, ‘मलाई छोरीको रहर थियो त्यो बुहारीले पुरा गरिदिएकी छिन् । मेरो लागि बुहारी नै छोरी हो ।’
लक्ष्मी खरेल (सासू)
सुकृति भट्ट (बुहारी)
पहिलो सन्तानका रूपमा छोरालाई जन्म दिएकी लक्ष्मी खरेल चाहन्थिन्, दोस्रो सन्तान छोरी जन्मियोस् । तर उनले चाहेजस्तो भएन । दोस्रो सन्तान पनि छोरा जन्मियो । ‘मलाई कति छोरीको रहर थियो । छोरा नै जन्मिएपछि मन खिन्न भयो’ लक्ष्मी सुनाउँछिन्, ‘झन्डै एक महिना त रोएरै बिताएँ ।’
घरमा छोरी नहुँदा उनले जुन शून्य महसुस गर्थिन् त्यसको परिपूर्ति गर्न आइपुगिन्, सुकृति भट्ट । हुन त उनी छोराले विवाह गरेर भिञायाएकी बुहारी थिइन् । तर उनका लागि बुहारी भन्दा बढी छोरी थिइन् । किनभने सधैं छोराको आवाजमा ‘मामु’ भनेको सुन्दै आएको उनले पहिलो पटक छोरीको आवाजमा बुहारीले मामु भनेर सम्बोधन गर्दा निकै भावुक भएकी थिइन् ।
लक्ष्मीलाई बुहारी कस्ती आउने हुन्भन्ने चिन्ता सधै भइरहन्थ्यो । दश वर्षसम्म लभ अफेयरमा रहेका छोरा–बुहारी भए पनि उनलाई कहिल्यै बुहारी भेट्ने इच्छा भएन । न त सुकृतिलाई नै हुनेवाला सासू भेट्ने मन भयो । सुकृति सुनाउँछिन्, ‘साँच्चै भन्नुपर्दा म सासूप्रति ‘इन्ट्रेस्टेड’ नै थिइन । सिर्फ हुनेवाला श्रीमान्का आमाका रूपमा हेर्थें । किनभने सानैदेखि सासू–बुहारीको सम्बन्ध भनेको केयरफुल हुने सम्बन्ध हो भन्ने बुझ्दै हुर्केकी थिएँ ।’
नेपाली समाजमा श्रीमान्सँग भन्दा पहिला परिवारसँग वा सासूसँग एडजस्ट हुनुपर्छ भन्ने चलन छ । सुकृतिका आमाबुवाले पनि सधैं सासूसँग मिल्न सकिएन भने परिवार राम्रँे हुँदैन भनिरहने भएकाले उनलाई सासूसँग मिल्नैपर्छ भन्ने प्रेसर थियो । त्यसैले उनी सासूसँग राम्रो व्यवहार गर्छु भन्ने थियो । तर उनले विवाहपछि त्यसको ठीक उल्टो पाइन् । उनी भन्छिन्, ‘अहिले हाम्रो सम्बन्ध सासू–बुहारीको भन्दा धेरै मिल्ने साथीको जस्तो वा भनौं त्यसभन्दा पनि माथि राख्छु ।’
लक्ष्मीले पनि बुहारी आएपछि छोरा हातबाट फुत्किन्छ भन्नेहरू नभेटेकी होइनन् । आफन्त र साथीभाइबाट ‘बुहारी आएपछि थाहा पाउँछेस्’ भन्ने शब्द कयौंपटक सुनिसकेकी थिइन् । छोरासँग विवाह गरेर बुहारीका रूपमा सुकृति घरमा आएपछि लक्ष्मीले गाडीबाट निस्कनेबित्तिकै उनलाई अंगालो हालिन् । लक्ष्मी सुनाउँछिन्, ‘म पनि उनीजस्तै यो घरमा आएकी थिएँ । मैले पनि माया खोज्छु उनी त झन् नयाँ घरमा आएकी छिन् । उनलाई पनि मायाको आवश्यकता हुन्छ । म सासू भनेको सासू नै हो र बुहारी भनेको बुहारी नै भन्ने सोचाइलाई मेट्न चाहन्थें ।’
सासू र बुहारीको धेरै कुरा एक–अर्कासँग मिल्छ । दुवैजनाको प्राथमिकता एउटै छ । उनीहरूलाई लाग्छ, ‘त्यसले हाम्रो ‘बन्डिङ’ मजबुत भएजस्तो लाग्छ ।’
दिभा पन्त (बुहारी)
दुर्गा अर्याल (सासू)
बैंकर्स दिभा पन्तलाई प्रायःजसो बिहान सबेरै अफिस पुगिसक्नुपर्ने घर फर्कदा रात परिसकेको हुन्छ । तर उनलाई कहिल्यै सासूले प्रश्न गर्दिनन् । उल्टो उनलाई काम गर्ने वातावरण सहज बनाइदिन्छिन् । घरको अधिकांश काम सासूले नै गरिदिन्छिन् ।
दिभाको बिहान ढिलो उठ्ने बानी छ । उनी भन्छिन्, ‘तर कहिले चाँडै उठ्नुपर्छ भन्नुहुन्न । उहाँमा घरको काम बुहारीले नै गर्नुपर्छ भन्ने सोचाइ छैन । म त्यो मामिलामा भाग्यमानी महसुस गर्छु ।’ दिभा आफ्नी सासूलाई हरेक कुरा सेयर गर्छिन् । उनी थप्छिन्, ‘जति म आफ्नी जन्म दिने आमालाई पनि गर्दिन । मैले उहाँलाई कुनै कुरा लुकाउँदिन ।’
विवाह भएको १४ वर्ष भयो तर पनि कहिल्यै सासूले यसो गर, उसो नगर भनेको दिभालाई थाहा छैन । उनलाई कुनै कुरामा रोकतोक छैन । उनी भन्छिन्, ‘त्यसैले हाम्रो सम्बन्ध बलियो भएको हुनसक्छ ।’
दिभाकी ११ वर्षीया छोरी छिन् । जन्म उनले दिए पनि छोरीलाई सासूले नै हुर्काइन् । उनी सुनाउँछिन्, ‘छोरीको मसँग भन्दा पनि सासूसँग राम्रो सम्बन्ध छ ।’ सासूले कहिल्यै पनि छोरा र बुहारीमा भेदभाव गरेको दिभालाई थाहा छैन । उनले बुहारीको होइन छोरीको जस्तो व्यवहार पाएकी छिन् । सासू कहिलेकाहीँ बाहिर जान्छिन् । त्यतिबेला उनी एकदमै मिस गर्छिन् । ‘उहाँ घरको सिनियर मान्छे भन्ने सुरक्ष्ँित फिल हुन्छ । उहाँको उपस्थितिले नै मनमा ढुक्क फिल हुन्छ’ उनी सुनाउँछिन् ।
छोरीको माया भन्ने कस्तो हुन्छ भन्ने महसुस नगरेको सासू दुर्गा भन्छिन्, ‘सायद छोरी भएको भए यस्तै हुँदो हो ।’ पहिले जस्तो छोरी र बुहारीको काम बाँडफाँड अहिले हुँदैन । त्यसैले छोरी र बुहारी समान हुन्छन् । दुर्गाले बुढेसकालमा ‘छोरी चाहिँ चाहिन्छ’ भन्ने महसुस भने नगरेकी होइनन् । तर दुई सन्तान नै छोरा भएपछि उनले छोरीको रहर गर्न छाडिदिइन् । उनी भन्छिन्, ‘दुईवटै बुहारी राम्रा छन् । उनीहरूले मेरा हरेक आवश्यकता छोरीको अभाव पूरा गरिदिएका छन् ।’ त्यसो त मेरा तीनवटी नातिनी मात्र छन् । उनीहरूको अपार मायामा नै मैले छोरीको माया ठानेकी छु ।
रश्मि शर्मा राजभण्डारी (बुहारी)
अस्थिमाया राजभण्डारी (सासू)
रश्मि शर्माको विवाहको कुरा चल्दै थियो । विवाह हुनुअगावै सासूले ‘मेरी अर्की छोरी आउँदैछिन्’ भन्ने कुराले उनको मन खुसीले भरिएको थियो । रश्मि विवाह गरेर आउँदा चार जना छोरामध्ये दुई जना छोराको विवाह भइसकेको थियो । साहिँली बुहारीका रूपमा उनी घरमा भित्रिएकी थिइन् । उनले बुहारीलाई पनि छोरीकै रूपमा व्यवहार गर्ने कुरा पहिले थाहा पाइसकेकी थिइन् ।
रश्मिको अन्तरजातीय विवाह भएको थियो । शर्माकी छोरी नेवारसँग विवाह हुने भएपछि माइतबाट अनुमति थिएन । उनले आमाबुवाका विरुद्धमा गएर विवाह गरेकी थिइन् । घरमा भने सासूले धुमधामसँग बुहारी भित्रायाइन् । रश्मिको बुझाइमा आमा–छोरी र सासू–बुहारीको सम्बन्ध फरक हुने बताउँछिन् । उनी भन्छिन्, ‘दुवैको महत्व अलग–अलग हुन्छ । आमासँग हरेक कुरा गर्न सहज हुन्छ । कतिपय अवस्थामा आमा र सासूले गर्ने व्यवहार नै फरक हुन्छ । यसको मतलब सासूले माया नगर्ने त होइन तर आमाको माया अर्कै हुँदो रहेछ ।’
कतिपय अवस्थामा भनाइ र गराइमा फरक हुने उनको अनुभव छ । उनी भन्छिन्, ‘सायद छोरी नभएकीले होला उहाँलाई छोरीको सोचाइ र बुझाइ कस्तो हुन्छ अनुभव छैन । तर हामीले सम्झाइ–बुझाइ गरेपछि स्वीकार गर्नुहुन्छ ।’ तर रश्मिसँग यस्ता थुप्रै घटना छन्, जसले उनी सासूलाई आमाभन्दा माथि राख्न चाहन्छिन् । रश्मिको दोस्रो बच्चा हुँदा उनलाई सुत्केरी व्यथाले च्याप्यो । त्यसबेला उनकी सासूले रातभर जागेर उनलाई स्याहारिन् । उनी सुनाउँछिन्, ‘मेरी आफ्नी आमा आउन पाउनुभएन । उहाँले रातभरि मलाई स्याहार्नुभयो । किनभने उहाँको उमेर पनि ७० भइसकेको थियो ।’
हुन त रश्मिलाई हरेक कुरामा सासूलेसहयोग गर्दै आएकी छिन् । उनी र उनकी सासूको पेसा पनि एउटै छ । उनी शिक्षिकाका रूपमा कार्यरत छिन् भने उनकी सासू पनि शिक्षिका नै थिइन् । उनी भन्छिन्, ‘त्यसैले होला उहाँले मेरो कामलाई सम्मान गर्नुहुन्छ । मेरो काम बुझ्नुहुन्छ । त्यसैले मलाई काम गर्न सहज छ ।’ प्रायः हरेक काम गर्दा उनी सासूसँग सल्लाह लिन्छिन् । मनको कुरा खुलेर सेयर गर्छिन् ।
उता सासू अस्थिमाया पनि खुसी छिन् । उनी सुनाउँछिन्, ‘मेरा चारै जना बुहारी राम्रो छन् । उनीहरूले मलाई छोरीले भन्दा बढी माया गरेका छन् ।’ विभिन्न अवसर पारेर घुमाउन लैजाने, उपहार किनिदिने गरेका छन् ।
