शिशिरराज पाण्डे
बढ्दो बसाइ सराइले गर्दा सहरमा मानिसको जनघनत्व बढ्दो छ । सहरका खेतीयोग्य जमिनमा घर बन्ने क्रमले आफ्नो घर कम्पाउन्डमा खेतीपाती गरेको पाइन्छ । कौसी खेती भनेको घरको छत, कौसी वा सानो खुला ठाउँमा गरिने तरकारी, फलफूल, जडीबुटी वा सजावटी बिरुवाहरूको खेती हो । यो सहरमा बस्ने मानिसहरूका लागि सीमित ठाउँमा जैविक र ताजा उत्पादन प्राप्त गर्ने लोकप्रिय तरिका हो । यसमा गमला, पुराना भाँडा, प्लास्टिकका बोतल वा विशेष कन्टेनरहरू प्रयोग गरिन्छ । सानो ठाउँमा पनि कौसी खेती गर्न सकिन्छ ।
जैविक उत्पादन, रासायनिक मल र कीटनाशकको सट्टा प्राकृतिक मल (कम्पोस्ट) प्रयोग गरिन्छ । लागत कम, पुराना सामग्री र घरेलु स्रोत प्रयोग गरेर खर्च कम हुन्छ । वातावरणमैत्री, पानी र स्रोतको पुनः प्रयोगले वातावरण संरक्षण हुन्छ । साग, धनियाँ, टमाटर, खुर्सानी, कागती, तुलसी आदि कौसीमा सजिलै उमार्न सकिन्छ । कौसीमा मौसमी र बेमौसमी तरकारीहरू जस्तैः साग, गोलभेंडा, काउली, धनियाँ, प्याज, लसुन उब्जाएर स्थानीय बजार, छिमेकी वा रेस्टुरेन्टमा बिक्री गर्न सकिन्छ ।
यदि १०० वर्गफिटको कौसीमा मिश्रित तरकारी खेती गरिन्छ भने महिनामा ५०–१०० किलो तरकारी उत्पादन सम्भव छ । प्रतिकिलो ५०–१०० का दरले महिनाको ५,०००– १०,००० आम्दानी गर्न सकिन्छ । सहरमा विषादीरहित, जैविक तरकारीको माग उच्च छ । कौसीमा जैविक मल प्रयोग गरेर उत्पादन गरिएका तरकारीले राम्रो मूल्य पाउँछन् ।
जैविक तरकारीको मूल्य सामान्य तरकारीभन्दा बढी हुन्छ । कागती, अनार, मेवा, स्ट्रबेरीजस्ता फलफूल र धनियाँ, पुदिना, तुलसीजस्ता मसलाहरू सानो ठाउँमा पनि उब्जाउन सकिन्छ । यी उत्पादनहरूको बजारमा माग सधैं रहन्छ । तुलसीको खेतीबाट औषधि र कस्मेटिक कम्पनीहरूसँग सम्पर्क गरेर राम्रो आम्दानी गर्न सकिन्छ । कौसी खेतीमा प्रयोग हुने बीउ, बिरुवा र नर्सरी उत्पादन गरेर बिक्री गर्न सकिन्छ ।
विशेष गरी हाइब्रिड र जैविक बीउको माग बढ्दो छ । तरकारीलाई प्रशोधन गरेर अचार, सस वा सुकाएर ड्राई फ्रुट्स र सब्जी बिक्री गर्न सकिन्छ । यस्ता उत्पादनले थप मुनाफा दिन्छन् । कौसी खेतीले फोहोर व्यवस्थापन (कम्पोस्ट बनाएर) र हरियाली प्रवद्र्धन गर्छ, जसले सामुदायिक सहभागिता र स्थानीय स्तरमा आय आर्जनका अवसरहरू सिर्जना गर्छ ।
नेपालमा कौसी खेती काठमाडौं, ललितपुर, भक्तपुर, पोखरा आदि क्षेत्रमा निकै लोकप्रिय हुँदैछ, जहाँ ठाउँको अभाव र स्वस्थ खानाको माग बढ्दो छ । यो खेती सहरका घरका छत, कौसी, करिडोर वा सानो खुला ठाउँमा गरिन्छ ।
सामान्यतया घरमै उपलब्ध हुने गमला, प्लास्टिकका बोतल, पुराना टायर, बोराहरू, ड्रम वा काठका बाकसका सामग्रीहरू प्रयोग गरेर खेती गर्न सकिन्छ । माटो, कम्पोस्ट मल, गोबर मल र जैविक कीटनाशक गाईको गहुँत, नीमको तेल प्रयोग गर्न सकिन्छ । कौसी खेती गर्नाले हामीले घरमै ताजा र जैविक तरकारी उत्पादन गर्न सक्छौं र बजारबाट तरकारी किन्ने खर्च कम हुन्छ ।
स्वस्थ तथा रसायनमुक्त खाना र बागवानीबाट मानसिक शान्ति प्राप्त हुन्छ ।
नेपालमा कौसी खेतीबाट आर्थिक आम्दानी गर्न सकिन्छ, विशेषगरी सहरका क्षेत्रहरूमा जहाँ ताजा र जैविक उत्पादनको माग उच्च छ । यद्यपि, यसलाई व्यावसायिक स्तरमा लैजान केही योजना, लगानी र मेहनत आवश्यक पर्छ । तुलसी, पुदिना, लेमनग्रास, एलोभेरा आदि जडीबुटी र म्यारिगोल्ड, गुलाबजस्ता सजावटी बोटको माग बढी रहेको छ । स्थानीय माग र प्रतिस्पर्धा बुझेर आवश्यकतानुसारको तरकारी उत्पादन गर्न सकिन्छ ।
नर्सरी, होटल, कार्यालय वा धार्मिक स्थलमा यस्ता बोट बिक्री गर्न सकिन्छ । कौसी खेतीबाट राम्रो आम्दानी सम्भव छ, तर यसलाई व्यावसायिक बनाउन बजार रणनीति, गुणस्तर र निरन्तरता चाहिन्छ । सुरुमा सानो स्तरबाट सुरु गरेर अनुभव र बजार विस्तार गर्दै जाँदा मासिक ५,००० देखि ५०,००० रुपैयाँसम्म (स्केल र बालीअनुसार) कमाउन सकिन्छ ।
काठमाडौं महानगरपालिका र अन्य स्थानीय निकायले समय–समयमा निःशुल्क तालिम आयोजना गर्छन् । नेपालमा विभिन्न गैरसरकारी संस्था र स्थानीय सरकारले कौसी खेतीसम्बन्धी तालिम, बीउ र सामग्री प्रदान गर्छन् ।
