उच्च रक्तचाप, रगतमा अधिक ग्लुकोज, कोलेस्ट्रोलजस्ता कारक तत्त्वको प्रारम्भिक अवस्था पहिचान भयो भने जीवाणुबाट लाग्ने मात्र होइन, उपचार गर्न कठिन तथा महँगो पर्ने धेरै रोगबाट जोगिन सकिन्छ । त्यसैले बिरामी नभए पनि समय-समयमा डाक्टरलाई भेट्ने, रगत जँचाउने, रक्तचाप नाप्ने आदि काम गरे आफ्नो शरीर कुन अवस्थामा छ भन्ने जानकारी हुन्छ । यद्यपि धेरैजसो मानिस बिरामी नभई डाक्टर भेट्न जरुरी मान्दैनन् र जीवनलाई जोखिममा पार्छन् ।

अमेरिकामा मात्र धूम्रपानबाट हुने रोग, उच्च रक्तचाप, मोटोपन, सुगर तथा एलडिएल कोलेस्ट्रोलको प्रारम्भिक अवस्था पहिचानबाट प्रतिवर्ष क्रमश: ४ लाख ६५ हजार, ३ लाख ९५ हजार, २ लाख १६ हजार, १ लाख ९० हजार र १ लाख १३ हजार जनाको ज्यान जोगाउन सम्भव भएको छ । उक्त तथ्यांकले धूम्रपान एवं उच्च रक्तचाप सबैभन्दा डरलाग्दो कारक भएको देखाउँछ । समाजमा मादकपदार्थ सेवनबाट पनि धेरैको ज्यान गैरहेेको छ । सन् २००१-२००५ मा अमेरिकामा प्रतिवर्ष ७९ हजार मानिसको मृत्यु अल्कोहल सेवनबाट हुने गरेको थियो । कर्सिनोजन, धूम्रपान, मद्यपान -अल्कोहल), ब्याक्टेरिया-भाइरसको इन्फेक्सन, विकिरण -सूर्यबाट आउने युभी अनि उपचार गर्दा प्रयोग हुने उपकरणबाट आउने), खानेकुरा, जेनेटिक्स आदि क्यान्सरका प्रमुख कारक तत्व हुन् । हृदय रोग वा रक्तनलीसम्बन्धी रोगका लागि उच्च कोलेस्ट्रोल, टिजी, एलडीएल, स्ट्रेस, उच्च क्यालोरीयुक्त खानेकुरा, निष्क्रिय जीवनशैली आदि कारक हुन् । धूम्रपान नगरे निकोटिनजस्ता क्यान्सरका कारक तत्त्व हाम्रो शरीरमा प्रवेश हुँदैनन् । नेसनल क्यान्सर इन्स्िटच्युटका अनुसार धूम्रपानबाट क्यान्सर मात्र होइन, हृदयरोग (हार्ट एटयाक) हुने सम्भावना पनि धूम्रपान नगर्नेहरूको तुलनामा छ गुणा बढी हुन्छ । त्यसैगरी खानपिनमा अलिकति ध्यान दिँदा अनेक समस्याबाट मुक्त हुन सकिन्छ । माछा वा आलसको बीउमा पाइने ओमेगा-३ फ्याटी एसिड भएका खानेकुरा अनि पोलिफेनोलयुक्त फलफूल, फाइबर भएका अन्न आदि सकेसम्म सानै उमेरदेखि खाने बानी बसाले हृदयरोग तथा क्यान्सरजस्ता रोगबाट जोगिन सकिन्छ ।

आफ्नो स्वास्थ्य प्रतिकूल हुने खानेकुरा कसैको अनुरोध वा आग्रहका भरमा सेवन गर्नु हुँदैन र त्यस्ता पदार्थ सेवन गर्न कसैलाई बाध्य तुल्याउनु पनि हुँदैन । अनुकूल छैन भने विनम्रतापूर्वक 'नाइँ' भन्न सक्नुपर्छ । भनिन्छ-'सानो सावधानीले ठूलो जोखिमबाट जोगाउँछ, जुन हाम्रो स्वास्थ्यमा पनि लागू हुन्छ ।'

जीवनमा सन्तुलनको धेरै ठूलो महत्त्व छ । फ्रेन्चहरू चिल्लो पदार्थ प्रशस्त खान्छन्, तर हृदयरोगविरुद्ध लड्ने पोलिफेनोल भएको रातो वाइन नियमित पिउँछन् । त्यसैले उनीहरूमा हृदयसम्बन्धी रोग कम हुन्छ । यसलाई फ्रेन्च प्याराडक्स भनिन्छ । रातो वाइनमा भएको पोलिफेनोलले चिल्लो खानेकुराको नकारात्मक असरलाई केही हदसम्म कम गरेको हुनसक्छ । रातो वाइन नपिउनेहरूले हरियो चिया अर्थात् ग्रिन टी प्रशस्त पिउँदा हुन्छ । यसरी खानेकुरामा सामञ्जस्यता राख्न सके जीवन स्वस्थ हुन्छ । शरीर स्वस्थ छ भने मात्र जिउनुको मजा लिन सकिन्छ । मानिसको सबैभन्दा ठूलो शत्रु नै रोग हो । यसको पहिचान जति चाँडो भयो, जीवन त्यति नै सुरक्षित हुन्छ ।

मानिसले पहिले आफूलाई चिन्नुपर्छ । चिन्ने काम आफ्नो शरीरबाट सुरु हुन्छ । व्यक्तिमा शरीर, मन र धनको चिनारी हुनु जरुरी छ । त्यसपछि के खाने, के नखाने, कति बेला, कुन कुरा गर्ने भनेर उचित निर्णय आफैं गर्न सकिन्छ ।

६० वर्ष कट्दा पनि मधुमेह, उच्च रक्तचापजस्ता समस्याबाट मुक्त भए उक्त व्यक्ति संसारकै सम्पन्न व्यक्तिमध्ये एक हुन्छ । यस्तो अवस्थामा आफ्नो स्वास्थ्यप्रति गर्व गर्न सकिन्छ । यो नै सबैभन्दा ठूलो कमाइ हो । ५०-६० वर्षको उमेरमा शरीरमा अनेकन परिवर्तन आउँछ, विशेष गरी हार्मोन उत्पादन र कार्यमा परिवर्तन हुन्छ । यो उमेरमा स्वास्थ्यप्रति सकेसम्म बढी सचेत रहनुपर्छ ।

रोग लाग्दा आफूलाई मात्र होइन परिवारजन, समाज अनि राष्ट्रलाई नै कष्ट हुन्छ । रोग लागेपछि पारिवारिक सम्बन्धमा परिवर्तन आउन सक्छ-विशेष गरी लोग्ने-स्वास्नीको सम्बन्धमा । सम्बन्ध टुट्न पनि सक्छ, अझ बलियो पनि हुनसक्छ । त्यसैले परिवारमा एक-अर्काको स्वास्थ्यप्रति सचेत रहनुपर्छ । हुन त मानिसको शरीर मृत्युपछि सबैभन्दा काम नलाग्ने चीज हो, तर बाँचुञ्जेल शरीरभन्दा प्यारो अरू के हुन सक्छ र ? जीवनको महत्त्व कुनै ज्ञानी-ध्यानीलाई भन्दा क्यान्सर लागेर बाँचेकाहरूलाई बढी थाहा हुन्छ । हाम्रा धर्मग्रन्थहरू भन्छन्-मानिसको देह पाउनु नै दुर्लभ छ तसर्थ सजिलै प्राप्त गर्न नसकिने चीजको हिफाजत गर्नुपर्छ । बालकले गल्ती गर्न सुहाउँछ, तर पाको उमेरकाले सुहाउँदैन । त्यसैले उमेरसँगै स्वास्थ्यप्रति बढी सचेत हुनुपर्छ ।

ऐनामा अनुहार हेरिन्छ तर आन्तरिक अनुहारका सम्बन्धमा चासो राखिँदैन । भनिन्छ, देखिनेभन्दा नदेखिने चीज अझ मूल्यवान् हुन्छ । शरीरभित्र जीवन सञ्चालन गर्ने कस्ता-कस्ता अङ्ग हुन्छन् ? सकिन्छ भने शल्यक्रिया गर्नुअघि चलिरहेको मुटु हेरौं, यो कति नाजुक छ । जस्तोसुकै कठोर मानिस पनि मुटु चलेको देखेपछि संवेदनशील हुन थाल्छ । जीवन कति संवेदनशील छ भन्ने बुझ्न मानिसको चलिरहेको मुटु हेर्नुपर्छ किनभने प्रत्येक मुटुको धड्कनमा जीवन अडिएको छ । आफू कति बलवान् छु भन्ने कुरा बुझ्न बाहिर देखिने मांसपेसी मात्र होइन, भित्री रूप पनि हेर्नुपर्छ । म के खाँदैछु, के गर्दैछु र यसले मेरो मुटुको धड्कन, मिर्गाैला र मस्तिष्कमा कस्तो असर पर्न सक्छ, सोचौं । आफूमा के-कति परिवर्तन आएको छ ? रक्तचाप, सुगर, रगतमा चिल्लो पदार्थ, स्तन -मेमोग्राम) एवं कोल्पोस्कोपीजस्ता जाँच समय-समयमा गराउनुपर्छ । स्वास्थ्य जाँच नगराउनु भनेको अँध्यारोमा बस्नुजस्तै हो, आफैंले आफूलाई धोका दिनु हो । जीवन सबैलाई प्यारो लाग्छ र यसप्रति संवेदनशील हुनु स्वाभाविक हो । हामी कसैलाई भेट्दा अभिवादनसँगै 'सन्चै हुनुहुन्छ ?' भनेर सोध्छौं । हामी ठीक त भन्छौं, तर वास्तविक अवस्था के हो हामीमध्ये धेरैले त्यसको डाक्टरी जाँच गराएका हुँदैनौं । ठीक नभए पनि ठीक भएको बहाना गर्छौं । धेरैजसो आफ्नो शारीरिकभन्दा आर्थिक अवस्थाप्रति बढी चिन्तित हुन्छौं ।

जीवनकुमार प्रसाईं

(नेपालयद्वारा प्रकाशित एवं प्रसाईद्वारा लिखित पुस्तक जीवन जिउने काइदाबाट साभार)