समाजसेवामा व्यक्तिको भूमिका

समाज सेवा भनेको समाजमा रहेर मानवको सेवा गर्नु हो । यसको मतलब समस्यामा परेकाहरूलाई सहयोग गर्नु हो ।

चराचुरुङ्गीले ब्युँझाइदिन्छन् सिद्धार्थ भिलासा वनवास

महिनावारी हुँदा धेरै कुरामा बन्देज

आमाको स्वाद सम्झाउने यशु

सुजाता मुखिया

शिशिरराज पाण्डे

एउटै रहन–सहन, व्यवस्था, धर्म आदि अंगाल्ने वा एउटै ठाउँमा बस्ने मानिसहरूको समूह नै समाज हो । हरेक व्यक्तिले आ–आफ्नो घरअगाडिको सडक सफा गर्ने, आगो, डढेलो निभाउने, घाइतेको प्राथमिक उपचार गर्ने, भीडभाड हुने ठाउँमा स्वयंसेवकका रूपमा काम गर्ने, बालबालिका र बूढापाकालाई सडक पार गर्न सहयोग गर्ने काम नै समाज सेवा हो । हामी सबैले आफूले गर्न सक्ने काम स्वयं गर्न सक्नुपर्छ । भूकम्प, बाढी, पहिरो, आगलागी, हावाहुरीलगायतका प्राकृतिक प्रकोप वा आकस्मिक विपद्मा परेका मानिसलाई सहयोग गर्नुपनि समाज सेवा हो ।

त्यसैले, अरुको दुःख वा समस्यामा सहयोग गर्नु र समाजमा भएका समस्याको समाधान गर्नुलाई समाज सेवा भनिएको हो । समाज र व्यक्तिबीच घनिष्ट सम्बन्ध हुन्छ । यी दुई एक–अर्कामा निर्भर हुन्छन् । समाज र व्यक्तिको आवश्यकताले कानुन, सडक, अस्पतालजस्ता अति आवश्यक पूर्वाधारको व्यवस्था मिलाएको हुन्छ । यसरी मानव कल्याणको सामाजिक उद्देश्य पूरा गरेपछि नाम उच्च हुने र अरुले सामाजिक कार्यकर्ता भनेर सम्बोधन गर्ने विश्वासमा धेरै व्यक्ति सामाजिक संघसंस्था वा राजनीतिक संस्थाप्रति ऐक्यबद्धता जनाउँदै सदस्य बन्ने गरेको पाइन्छ । ती संघसंस्थाहरूमार्फत तिनीहरूले समाज सेवा गरिरहेका हुन्छन् । नागरिकहरू बलियो र जनता शिक्षित भए राष्ट्र बलियो हुन्छ । राष्ट्र बलियो भए कसैसँग झुक्नु पर्दैन ।

सामाजिक परम्परा र रीतिरिवाजमा अनावश्यक खलल नपारी शान्तपूर्वक क्रियाशील हुन पाउने परिस्थितिसिर्जना गर्नु नै सामाजिक कार्यकर्ताको जिम्मेवारी हुन्छ । संस्थागत वातावरणमा क्रमिक सामाजिक चेतनाको विकास नेपाली धर्तीको आवश्यकता र नागरिकहरूको आकांक्षा हुन्छ ।

ठूलो अपेक्षा र महत्वाकांक्षाभन्दा पनि सरल, सौम्य र सकारात्मक जीवनशैली नै नेपाली समाजको मुख्य आधार रहिआएको छ । यसलाई आत्मसात् गर्दै अघि बढ्नेहरूले नैसमाजसेवी र असल नागरिकको परिचय पाउँछन् । आफू संलग्न संस्थाको विधानअनुसार आफ्नो अधिकार प्रयोग गर्दा अरूको अधिकारमा दख्खल हुँदैन । यसले संस्थाको उद्देश्यअनुरूप अरूको योगदानको कदर गर्दै सामाजिक कार्यकर्ताका रूपमा अघि बढ्न सहयोग पुग्छ । यसो त कुनै पनि संस्थामा जो बढी क्रियाशील हुन्छन्, उनीहरूको मूल्यांकन संस्थाले मात्रै होइन समाजले पनि गरिरहेको हुन्छ ।

सामाजिक कार्यकर्ताले गर्ने प्रत्येक निर्णय पूर्णतः संस्थाको हुने भएकाले यसमा व्यक्तिगत स्वार्थ र हित गौण हुन्छन् । उनीहरूले गर्ने काम सार्वजनिक हितमा हुनैपर्छ । यस्तो अवस्थामा कुनैपनि पदमा रहेका व्यक्तिले आफ्नो निर्णय र कार्यप्रति जवाफदेही हुनु जरुरी हुन्छ । आफू क्रियाशील रहेको संस्थामा पदअनुसार राम्रो आचरण गर्नुपर्छ ।

यसका लागि हाम्रा सबै निर्णय र कार्य सम्भव भएसम्म खुला र पारदर्शी गर्न सक्नुपर्छ । संस्थाको हितका लागि गोप्य कामबाहेक आफूले गरेको कामलाई यथार्थ रूपमा सार्वजनिक गर्नुपर्छ । यसैगरी संस्थाको रक्षा गर्न जस्तोसुकै विवाद भएपनि त्यसको समाधान गर्ने दायित्व पनि उसको हुन्छ ।

समाज सेवा भनेको समाजमा रहेर मानवको सेवा गर्नु हो । यसको मतलब समस्यामा परेकाहरूलाई सहयोग गर्नु हो । यो व्यक्ति–व्यक्तिबीचआपसी सम्बन्ध कायम गरी भाइचाराको रूपमा आधारित हुन्छ । हामी सबैले आफ्नो क्षमताका आधारमा समाज सेवा गर्नुपर्छ । त्यसैले पुराणमा भनिएको छ–‘परोपकार नै सबैभन्दा ठूलो धर्म हो ।’ यसले गरिब वा असक्तहरूको आवश्यकता पूरा हुन्छ । यसबाट समाज र देशको विकास पनि हुन्छ ।