जाडो तथा वर्षा मौसममा दम तथा श्वासप्रश्वाससम्बन्धी समस्या भएकाहरूलाई अझ बढी गाह्रो हुन्छ । त्यसैले यस्ता बिरामीले यी मौसममा विशेष सावधानी अपनाउनुपर्छ । यस्ता बिरामीलाई सानो काम गर्दा पनि गाह्रो हुन्छ । राति सुत्दा स्वाँ–स्वाँ बढ्नुका साथै सुख्खा खोकी लाग्छ । भर्‍याङ उक्लदा मात्र होइन उत्तानो परेर सुत्न र बोल्न पनि गाह्रो हुन्छ । ज्वरो पनि लगातार आउँछ । 

व्यस्त एवं ऊर्जाशील जीवन जिउन निरोगी हुनु जरुरी छ । अहिलेको बदलिँदो वातावरण, प्रदूषण तथा खानपानमा गरिएको मिसावटका कारण धेरै कुरामा शुद्धता पाइँदैन । यसले गर्दा दमका बिरामीको संख्या पनि बढिरहेको छ । यो समस्या बालबालिकामा पनि फैलिरहेको छ । 

दमका लक्षण के–के हुन सक्छन् ?

दमको लक्षण सबैमा एकै प्रकारको हुँदैन । दम धेरै किसिमका हुन्छन् । जुन अन्य श्वाससम्बन्धी बिरामीको लक्षण पनि हुनसक्छ । यी लक्षण दमका लक्षण हुन् कि होइनन् चिन्न जरुरी हुन्छ । सामान्यतया सुरुमा छातीमा अप्ठ्यारो हुनु, सास फेर्दा विशेष प्रकारको ध्वनि निस्कनु, राति तथा बिहान खोकी लाग्नु, श्वासनलीमा हावाको प्रवाह ठीक ढंगमा नहुनु जस्ता लक्षण देखा पर्छन् । 

कारण ? 

दम रोगका लागि पर्यावरण, प्रदूषण तथा वंशानुगत कारण प्रमुख रूपमा जिम्मेवार हुन्छन् । आमाबुवा यो रोगबाट पीडित भए सन्तानलाई पनि दम हुने सम्भावना वृद्धि हुन्छ । 

मौसमको असर ? 

वर्षा तथा जाडो मौसममा सामान्य मानिसको श्वास नली पनि खुम्चन्छ । यही दौरान दम रोग लाग्ने सम्भावना बढ्छ । दुवै मौसममा त्यस्ता मानिसहरूले विशेष सावधानी अपनाउनुपर्छ । त्यसमा धूवाँ, धूलो, पाल्तु जनावर तथा कुनै औषधिको एलर्जी हुनसक्छ । जाडो मौसममा रुघाखोकी लाग्न सक्छ । यसले गर्दा श्वासनली खुम्चन्छ । यसको समयमा उपचार नगरे दमको एट्याकको खतरा बढ्छ । यो मौसममा दमका बिरामीले आफ्नो शरीरको विशेष ख्याल राखी सावधानी अपनाउनुपर्छ । शरीरलाई चिसोबाट पूर्णरूपमा जोगाउनुपर्छ । यस्ता बिरामीको कोठा ओसिलो हुनुहुँदैन । चिसोले दमका बिमारीमा फंगल इन्फेक्सन हुने जोखिम वृद्धि गर्छ । 

दम हुने कारण ? 

अप्रत्यक्ष रूपमा मानसिक तनाव पनि यसको कारण हुनसक्छ । लगातार मानसिक तनाव भए शरीरको रोगप्रतिरोधक क्षमता कम हुन्छ । त्यसका अतिरिक्त रुघाखोकी, धूलो, कसिंगर, पाल्तु जनावरका रौं, विषाणु तथा वायु प्रदूषणका साथमा भावनात्मक आवेश पनि दमको आघातको कारण बन्न सक्छ । त्यसैगरी चुरोटको सेवन एवम वंशानुगत कारणले पनि दम हुनसक्छ । कुनै एउटा मानिस संक्रमणबाट ग्रसित भए फोक्सोको नलीले स्वाभाविक रूपमा आफ्नो काम गर्न पाउँदैन । यसले गर्दा सास लिने प्रक्रियामा अप्ठ्यारो सिर्जना हुन्छ । 

शिशुमा दमको असर ? 

अहिले बढ्दो प्रदूषण तथा बदलिँदो जीवनशैलीका कारण शिशुहरूमा पनि दम रोग तीव्र रूपमा फैलिरहेको छ । यसको प्रमुख कारण शिशुलाई स्तनपान नगराउनु, बोतलबाट दूध पिलाउनु तथा उनीहरूलाई दूषित हावाको सम्र्पकमा राख्नु हो । त्यसैगरी दम वंशानुगत कारणले पनि हुनसक्छ । पाँच वर्षमुनिका बालबालिकामा यस्तो हुन सक्छ । दम केही वर्षपछि पनि देखिने सम्भावना बढ्छ । त्यसका अतिरिक्त एन्टिबायोटिक औषधिको चलन पनि बढ्दो छ । यसले गर्दा शिशुको रोगप्रतिरोधक क्षमता कम भएर दमका साथै अन्य रोग लाग्ने खतरा वृद्धि हुन्छ । 

विशेष ध्यान दिनु जरुरी छ 

जाडो तथा वर्षा मौसममा शिशुको विशेष स्याहार गर्नुपर्छ । उसलाई बाहिरको हावाबाट जोगाउनुपर्छ । भीडभाड भएको ठाउँमा लानु हुँदैन । कुनै किसिमको रोग लागेर अप्ठ्यारो भए आफैं औषधि नदिई चिकित्सककहाँ पुर्‍याउनुपर्छ । शिशुलाई बासीभन्दा ताजा तथा स्वस्थ खाने कुरा दिनुपर्छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार सन् १९७० पछि दमका रोगीहरू बढिरहेका छन् । पूरै विश्वमा करिब २३ करोड ५० लाख मानिस दमका रोगी छन् । 

दम कुनै पनि उमेरमा हुन सक्छ 

दम यही उमेरमा हुन्छ भन्ने छैन । यो जुनसुकै उमेरकालाई पनि लाग्न सक्छ । ३० वर्षमाथिका मानिसलाई दूषित हावाका कारण दम हुन सक्छ । यसैगरी ३० वर्षभन्दा कम उमेरकालाई एलर्जीका कारण दम हुन सक्छ । चुरोटको धूवाँ, चिसो हावा तथा भावनात्मक तनावका कारण दम हुन सक्छ । ५० वर्षभन्दा माथिकालाई दम हुने सम्भावना बढी हुन्छ । 

परीक्षण

स्पिरोमेट्री : यो सामान्य किसिमको परीक्षण हो । यो कुनै पनि मेडिकल क्लिनिकमा गर्न सकिन्छ । यो परीक्षणबाट सास फेर्दा हुने असजिलो तथा मुटु रोग छ कि छैन भन्ने कुरा पत्ता लगाउन सकिन्छ । यसबाट मानिसले छिटो–छिटो सास फेर्ने कारण पनि पत्ता लगाउन सकिन्छ । 

छातीको एक्सरे : यो एक्सरेबाट दम देखिँदैन तर यससँग सम्बन्धित जानकारी भने लिन सकिन्छ ।

एलर्जी टेस्ट : धेरै पटक चिकित्सकले एलर्जी टेस्टको सल्लाह दिन्छन् । यो टेस्टबाट मानिसको टिगर्सको सही स्थिति के छ र कस्तो परिस्थितिमा यसले प्रभावित गर्छ भन्ने कुरा पत्ता लाग्छ । 

स्किनप्रिक टेस्ट : यो साधारण विधि हो । यो एलर्जिक टिगर्स थाहा पाउने प्रभावशाली उपाय पनि हो । यो सस्तो तथा तुरुन्त रिजल्ट दिने खालको सुरक्षित परीक्षण हो । 

ब्लड टेस्ट : ब्लड टेस्ट एलर्जीको स्थिति पत्ता लगाउने उपयोगी विधि हो । 

शारीरिक परीक्षण : दमको स्थिति के–कस्तो छ भनेर चिकित्सकले शारीरिक परीक्षण गर्छन् । यसबाट छाती घ्यारघ्यार भएको आवाज सुनिनुका साथै त्यसको गम्भीरता पत्ता लाग्छ । 

दमको उपचार तथा रोकथाम 

दमको सबैभन्दा राम्रो उपचार इनहेलेसन थेरापी हो । यो उपचारले बिरामीको फोक्सोमा आफ्नो प्रभाव देखाउँछ । औषधि तथा सिरप पेटमा पुगेपछि रगतको माध्यमबाट फोक्सोमा पुग्छ । त्यसबाट साइडइफेक्ट पनि हुन सक्छ । पहिलेदेखि नै मधुमेह तथा अन्य क्रोनिक बिरामी भए दमको असर अझ बढी देखापर्ने भएकाले विशेष सावधानी अपनाउनुपर्छ । धूलो, धूँवाबाट जोगिन, न्याना पहिरन लगाउने । बिहान चिसो बढी हुने भएकाले कोठाको तापक्रम नियन्त्रमा राख्नुपर्छ । यसो भन्दैमा कोठाका झ्याल–ढोका बन्द गरेर गुम्म पार्नुहुँदैन । त्यसो गरे कोठामा अक्सिजन अपर्याप्त भएर बिरामीलाई अझ गाह्रो हुन्छ । 

दम एट्याकमा नियन्त्रण 

दमको एट्याक रोक्न चिकित्सकले दिएको औषधि समयमा सेवन गर्नुपर्छ । जरुरी भए इनहेलर प्रयोग गर्नुपर्छ । जुन चीजले गर्दा दम बढेजस्तो महसुस हुन्छ त्यस्ता कुराबाट जोगिनुपर्छ । खानपानमा पनि ध्यान पुर्‍याउनुपर्छ । खाना खाएको आधा घन्टापछि पानी पिउनुपर्छ । चिया, कफी, अचार, रातो खुर्सानी, गरम मसला आदि भरसक प्रयोग गर्नुहुँदैन, गर्नैपरे कम मात्रामा प्रयोग गर्नुपर्छ ।

रोगीको खानपान 

•  दमबाट पीडित बिरामीले एन्टिअक्सिडेन्ट प्रयोग गर्नुपर्छ । एन्टिअक्सिडेन्टले फोक्सो तथा श्वासप्रश्वासका रोगसँग लड्छ । यस्ता खाद्यपदार्थमा भिटामिन सी तथा ई पाइन्छ । 
• त्यसका अतिरिक्त यस्ता खाने कुरा खानुपर्छ जसमा भिटामिनको मात्रा पर्याप्त हुन्छ । दाल तथा हरियो तरकारी खानुपर्छ । यसले दमको एट्याकबाट जोगाउँछ । 
• चिसो खानेकुरा तथा पेयपदार्थबाट पहरेज गर्नुपर्छ । 
• दूध, बटर एवं चिल्लो पदार्थको सेवनले दमको तीव्रता कम हुन्छ । यस्ता खानेकुरा खाने शिशुको तुलनामा चिल्लो कम खाने शिशुमा दम हुने सम्भावना बढी हुने कुरा अध्ययनबाट पत्ता लागेको छ । 
•     मासुजन्य पदार्थको एलर्जी, अण्डाको एलर्जी भए त्यस्ता खानेकुरा खानु हुँदैन । 
•     दही तथा चामल सेवन गर्नुहुँदैन । 
•     दम एलर्जीका कारण भए एलर्जी रोक्न दूधमा बेसार हालेर पिउनुपर्छ । 
•     सेलेनियम सी फुड खानुपर्छ जुन मासुमा पाइन्छ ।
•     गाढा रंगका फल तथा तरकारी छनोट गर्नुपर्छ किनभने त्यसमा दमका लागि               फाइदाजनक बिटा केरोटिनको मात्रा बढी हुन्छ । गाजर एवं पालुंगो सेवन गर्नुपर्छ।
•    फल तथा तरकारीको रंग गाढा भए एन्टिअक्सिडेन्टको मात्रा उति नै बढी हुन्छ ।
•    अम्लीय रसबाट बनेका खानेकुरा खानुहुँदैन ।

(उपासना पाण्डेसँगको कुराकानीमा आधारित)

के नगर्ने

घरमा पाल्तु जनावर भए ओछ्यान तथा बेडरुममा नल्याउने । 

नशालु पदार्थ सेवन नगर्ने । 

घरमा दमका रोगी भए नजिकै बसेर धूम्रपान नगर्ने । 

केमा ध्यान दिने ?

• बेडसिट तथा शिशुका खेलौना हरेक हप्ता राम्रो क्वालिटीको डिटरजेन्टले सफा गर्नुपर्छ। 
• धूलो तथा माटोबाट जोगिनुपर्छ । एस्प्रिन तथा पेनकिलर खानुहुँदैन । 
• एअरटाइट गद्दा तथा सिरानी प्रयोग नगर्ने किनभने यसमा धूलोको कण जम्छ । पाल्तु जनावरलाई प्रत्येक हप्ता नुहाइदिनुपर्छ । 
• शिशुको एलर्जी जाँच गराउनुपर्छ ।