डा. वृन्देश्वरी काफ्ले भण्डारीे 

उप–प्राध्यापक, ग्यास्ट्रोइन्टेरोलोजी विभाग, शिक्षण अस्पताल

ग्यास्ट्राइटिस कस्तो रोग हो ? 

ग्यास्ट्राइटिस अथवा वायुविकार हामीमध्ये प्राय: सबैको समस्या हो । हरेक मानिसलाई जीवनको कुनै न कुनै समयमा यो समस्याले सताएको पाइन्छ । धेरै नेपालीहरू यो रोगबाट पीडित छन् ।  

ग्यास्ट्राइटिसको कारण के हो ? 

जीवनशैली तथा खानपान नै यसको प्रमुख कारण हो । धूम्रपान र मद्यपानका कारण पनि यो रोग लाग्छ । यसैगरी विषाक्त खानेकुरा, बासी, चिल्लो, पिरो एवं मसालेदार खानेकुरा खाँदा पनि यो रोग लाग्ने सम्भावना उत्तिकै हुन्छ । चिया–कफीको अत्यधिक  सेवनले ग्यास्ट्राइटिस भएको पाइन्छ । अर्को महत्वपूर्ण कारण भनेको अत्यधिक र परामर्शविनाको औषधि सेवन हो । चिकित्सकको सल्लाह लिएर वा नलिई विभिन्न रोगका लागि लिने औषधिहरू जस्तै दु:खाइ कम गर्ने औषधि, एन्टिबायोटिक्स, स्टेरोइड आदिको सेवनले पनि यो रोग निम्त्याउँछ । यसैगरी मानसिक तनाव हुने अथवा निद्रामा समस्या हुने मानिसमा पनि यो समस्या देखिन्छ । सबैभन्दा महत्वपूर्ण कारण चाहिँ समयमा खाना नखानु हो । दिनभरि खाना नखाई व्रत बस्ने मानिसमा पनि यो समस्या देखिन्छ । त्यसैगरी हाम्रो पेटमा हुने संक्रमण (हेलिकोब्याक्टर पाइलोरी) ले पनि ग्यास्ट्राइटिस हुन्छ । नेपालमा ८० प्रतिशतभन्दा बढी मानिसमा यो संक्रमण छ ।  

यो रोग कसरी लाग्छ ? 

हामीले खाएको खाना गलाको नली हुँदै पेटमा पुग्छ । हाम्रो पेटमा खाना पचाउने विभिन्न प्रकारका पाचनरस निस्कन्छन् । भोक लागेको बेलामा यी रसहरू निस्कने क्रम बढी हुन्छ । विभिन्न तत्वहरूमध्ये हाइड्रोक्लोरिक एसिड पनि पाचन रसमा पर्याप्त मात्रामा पाइन्छ । जसले हाम्रो पाचन प्रणालीमा सहयोग गर्छ । 

सामान्यतया हाम्रो पेटमा पुगेको खानेकुरा लगभग ४ घन्टापछि पेटबाट सानो आन्द्रामा जान्छ र पेट खाली हुन्छ । त्यसैले जति नै धेरै खाना खाए पनि लगभग ४ घन्टामा पेट खाली हुन्छ । पेट खाली भएपछि पनि पेटमा पाचन रस निस्कने प्रक्रिया निरन्तर भैरहन्छ । खानेकुराको अभावमा पाचन रसमा भएको एसिडले (अम्ल) हाम्रो पेट वा आमाशयको भित्री झिल्लीमा असर गरेर त्यो झिल्ली सुन्निन्छ जसलाई ग्यास्ट्राइटिस भनिन्छ । ग्यास्ट्राइटिसको समयमै उपचार नभए पेट र सानो आन्द्रामा घाउ (अल्सर) र क्यान्सर हुनसक्छ । 

ग्यास्ट्राइटिसका लक्षण के–के हुन् ?

पेटको माथिल्लो भागमा असहज हुनु, थोरै खाँदा पनि पेट अघाएको जस्तो हुनु, पेट पोल्नु, पेट दुख्नु, छाती पोल्नु, छाती दुख्नु, धेरै डकार आउनु मुखमा अमिलो पानी आउनु, वाकवाकी लाग्नु ग्यास्ट्राइटिसका लक्षण हुन् । कसैलाई धेरै भोक लाग्ने र कसैलाई खाना खान मन नलाग्ने हुनाले यो रोगले पोषणमा पनि प्रभाव पार्छ । अल्सर नै भैसकेको छ भने रगत बान्ता हुने, कालो दिसा जाने र दिसामा रगत गएर शरीरमा रक्तअल्पतासमेत निम्त्याउँछ । शरीरमा रगतको कमी हुँदा चाँडै थकान महसुस हुने, मुटुको धड्कन बढ्ने, सामान्य काम गर्दा पनि स्वाँस्वाँ हुन्छ । कहिलेकाहीँ ठूलो अल्सर छ भने पेट वा आन्द्रामा प्वाल पर्न सक्छ जसको समयमै शल्यक्रिया र उपचार नभए ज्यानै जान सक्छ । ग्यास्ट्राइटिसको लक्षण भएको मानिसमा खानामा अरुचि भए र दुब्लाउँदै गए क्यान्सर भए नभएको जाँच गराउनुपर्छ ।

यो रोगबाट जोगिन के गर्नपर्ला ? 

मद्यपान तथा धूम्रपान नगर्ने, चिल्लो, पिरो, मसालेदार खाना र चिया–कफीको सेवन कम गर्नाले यो रोगबाट केही हदसम्म जोगिन सकिन्छ । ३–४ घन्टाको अन्तरमा खाना खाने, सफा र पौष्टिक खाना खाने र प्रशस्त मात्रामा पानी पिउनाले यो रोगबाट बच्न सकिन्छ । यसैगरी अनावश्यक र परामर्शविना औषधि सेवन नगर्ने । मानसिक तनावबाट मुक्त हुँदै कम्तीमा ६–८ घन्टा सुत्नुपर्छ । समस्या बढ्दै गए तुरुन्त चिकित्सकसँग परामर्श लिई इन्डोस्कोपीलगायतका अन्य जाँच गरी उपचार गराउनुपर्छ ।