दसैं भन्नेबित्तिकै हामी रमाउँछौं । यसका दुई महत्वपूर्ण पक्षलाई सम्झन्छौं । एकातिर खाएर रमाइलो गर्ने र अर्कोतिर भगवतीको पूजा गर्ने तथा प्रसाद र टीका लगाउने चाडका रूपमा लिन्छौं । दसैंमा मासुका विभिन्न परिकार, अचार, चिउरा अनि रमाइलो बढी सम्झन्छौं । बालबालिका मात्र होइन युवा–युवती एवं वृद्धवृद्धा सबै आ–आफ्नै तालमा रमाउँछौं । तर चाडबाडमा रमाइरहेका महिला कामको थप मारमा परेका हुन्छन् । किनमेलदेखि भान्सासम्म उनीहरूलाई काम थपिएकै हुन्छ, तर त्यो व्यस्ततामा पनि महिलाले छुट्टै आनन्द लिइरहेका हुन्छन् । जमघट र रमाइलो वातावरणमा महिनावारी सुरु भए धेरैलाई खल्लो महसुस हुनसक्छ । स्वास्थ्यको पीडासँगै पारिवारिक जमघट र पूजापाठबाट समेत छुट्टिनुपर्ने बाध्यता हुन्छ । महिनावारी हुने सम्भावना भएकाहरूले औषधि सेवन गरी त्यसलाई पछाडि धकेल्न सक्छन् । महिनावारी के हो ?महिनावारी एक प्राकृतिक प्रक्रिया हो । खासगरी नारीहरूको शारीरिक परिपक्वता आएपछि मुख्यतया ‘इस्ट्रोजेन’ र ‘प्रोजेस्ट्रोन’ हर्मोनले गर्दा पाठेघरको भित्री तहमा आएको परिवर्तन र सो तह टुक्रिएको कारणले महिनावारी हुन्छ । यो हरेक महिना हुने भएकाले यसलाई महिनावारी भनिएको हो । यसलाई रजस्वला वा पिरियड पनि भनिन्छ । महिनावारी हुनुका पछाडि ‘हाइपोथालामस्’, पिट्युटरी ग्रन्थि, अण्डाशय र पाठेघर सबैको आ–आफ्नै भूमिका हुन्छ । यो वास्तविकताको जानकारी हुँदाहुँदै पनि कतिपयले यो अवस्थालाई ‘अशुद्ध’ भएको वा ‘नछुने’ भएको भन्छन् । यो बेलामा कुनै पनि धार्मिक तथा सांस्कृतिक वा शुभ कार्यहरूमा सहभागी नहुने तथा कसैलाई नछुने र छोएको नचल्ने प्रचलन रहेकोले पनि नछुने भनिएको हो । यो मानिसले दिसा वा पिसाब गरेजस्तै प्राकृतिक भएकाले यसमा शुद्ध–अशुद्ध भन्ने प्रश्नै आउँदैन । यसमा हुने समस्या महिनावारीमा सबैलाई एकै किसिमको अनुभव नहुन सक्छ । कसैलाई सामान्य लाग्छ भने कतिपयलाई यो पीडादायी हुनसक्छ । विभिन्न अध्ययनले ८० प्रतिशत महिला र विशेषतः किशोरीले महिनावारीलाई पीडाका रूपमा लिने गरेको देखाएको छ । महिनावारीमा धेरैको पेट र ढाड दुख्ने हुन्छ । कसै–कसैलाई झर्को लाग्ने, टाउको दुख्ने र बान्ता पनि हुनसक्छ । पछिल्लो समय यी समस्याहरू धेरैले सजिलै झेलिरहेका छन् । यसलाई महिनावारीको नियमित प्रक्रियाका रूपमा स्वीकार गरेका हुन्छन् । कसैकसैले दुखाई धेरै भए सामान्य दुखाई कम गर्ने औषधि सेवन गर्ने, झोलकुराहरू प्रशस्त खाने र आराम गर्नुपर्ने हुन्छ । धार्मिक कार्यबाट वञ्चित महिनावारी नियमित प्रक्रिया भए पनि यो अवस्थामा धेरैले धार्मिक कार्यमा सहभागी हुने, मन्दिर जाने वा पूजा सामग्रीहरू तयार गर्ने वा छुने काम वर्जित गरेको पाइन्छ । समाजका धेरै वर्ग तथा अगुवाहरूले यो सामान्य शारीरिक प्रक्रिया भएको स्वीकार गर्दै आएका छन् । त्यसैले पछिल्लो समय महिनावारीका समयमा आफ्नो कामबाट बिदा लिने, स्कुल/कलेज र भान्सा नजाने जस्ता कामहरूमा उल्लेखनीय कमी आएको छ । तर, धार्मिक कार्यमा सहजता अपनाउन सकेका छैनन् । समाजका अगुवाहरू तथा महिला अधिकारकर्मीहरू स्वयं पनि महिनावारीको यथार्थलाई भान्सा र कार्यकक्षसम्म नियमित प्रक्रियाका रूपमा लिन सके पनि पूजा र व्रतमासहज महसुस गर्न सकेका छैनन् । त्यसैले महिनावारीका समयमा कुनै धार्मिक अवसर पर्न गए यसलाई पछाडि धकेल्ने वा ‘पर सार्ने’ कोसिस गर्छन् । कसै–कसैले घरमा पारिवारिक जमघट, शुभकार्य, भ्रमण तथा अन्य धेरै घरायसी वा व्यक्तिगत कामहरूका लागि पनि महिनावारी सार्ने प्रयास गर्ने गरेको पाइन्छ ।कसरी सार्न सकिन्छ ?महिनावारी सार्नका लागि यसको सम्भावित मितिभन्दा १–२ दिन अगाडिदेखि औषधि सेवन गर्नुपर्ने हुन्छ । बजारमा सजिलै उपलब्ध हुने ‘प्रोजेस्टेरोन’ चक्की वा परिवार नियोजनका लागि प्रयोग गरिने ‘पिल्स’ को प्रयोगले महिनावारी सजिलै पर सार्न सकिन्छ । प्रयोग गरेको अवधिसम्म महिनावारी हुँदैन र सेवन गर्न छोडेको केही दिनमा महिनावारी हुन्छ । के औषधि प्रयोग गरी पर सार्नु उचित हो ?धेरैको मनमा यो प्रश्न रहने गरेको पाइन्छ । आस्था, विश्वास र संस्कार आ–आफ्नै हुन्छन् । आफूलाई जे सहज हुन्छ, सोहीअनुसार अगाडि बढ्नुपर्छ । कतिपय सामाजिक तथा सांस्कृतिक चलनहरू नअपनाउँदा आफैलाई अप्ठ्यारो र नरमाइलो लाग्न सक्छ । त्यसैले सामाजिक पक्षबाट हेर्दा महिनावारी सार्नुपर्ने हुनसक्छ । स्वास्थ्यका दृष्टिकोणले भन्नुपर्दा यसरी हर्मोन भएका अर्थात् प्रोजेस्ट्रोन वा पिल्सको सेवन २–४ दिन खानु पक्कै राम्रो होइन । यी हर्मोनहरूले महिनावारी प्रक्रिया गराउने तथा नियन्त्रण गर्ने भएकाले छोटो समय मात्र सेवन गर्नुले महिनावारीको नियमिततालाई असर गर्ने हुन्छ र थप जटिलताहरूको सिर्जना गर्न सक्छ । यस्ता औषधिहरूले महिनावारी नियमित नहुने, महिनावारी हुँदा धेरै वा लामो समयसम्म रक्तस्राव हुनसक्छ । पछिल्लो समय महिनावारीलाई सामान्य प्रक्रियाका रूपमा लिँदै घरको भान्सा र अफिसको कामलाई सहजता दिन थालेको पाइन्छ । स्कुल/कलेजहरूमा पनि प्याड उपलब्ध गराउन सम्भव भएको छ । त्यसैले औषधि सेवन गरी महिनावारी पर सार्नुभन्दा यसलाई नियमित प्रक्रियाका रूपमा स्वीकार गर्नु नै उपयुक्त हुन्छ । पर सार्नैपरे हर्मोनल चक्कीहरू (प्रोजेस्टेरोन, पिल्स) पटक–पटक २–४ दिन मात्र सेवन गर्नुभन्दा पूर्ण अवधि अर्थात् २१ दिन नै खानु राम्रो हुन्छ । तर, चिकित्सकको सल्लाहबिना पटक–पटक हर्मोनल औषधि प्रयोग गर्नु हुँदैन ।डा. बालकृष्ण साह(डा. साह मोरङ सहकारी अस्पताल, विराटनगरका प्रसूति तथा स्त्रीरोग विशेषज्ञ हुन् ।)