उच्चरक्तचाप भन्नेबित्तिकै बुढेसकाल वा चालीस वर्षपछिको रोगलाई सम्झिन्छ । गर्भावस्थामा पनि उच्चरक्तचाप हुन्छ र ? धेरैलाई त्यस्तो लाग्न सक्छ । तर, गर्भावस्थामा पनि उच्चरक्तचाप हुनसक्छ र यो गर्भवतीको मृत्युको कारण पनि बन्नसक्छ । अचम्म के छ भने यसरी बढेको रक्तचाप गर्भको बच्चा जन्मेको केही घण्टादेखि १२ सातासम्ममा सामान्य हुन्छ । गर्भको अवधि २० साता अर्थात् करिब ५ महिना भएपछि रक्तचाप बढ्नु अनि प्रसव भएको १२ सातामा फेरि सामान्य हुने अवस्थालाई गर्भावस्थाको रक्तचाप वा ‘जेस्टेसलन हाइपर टेन्सन’ भनिन्छ । यस्तो अवस्थामा गर्भको शिशु तथा आमाको मृत्यु हुने खतरा हुन्छ । यस किसिमको उच्चरक्तचाप गर्भको कारणले वा सालनाल (प्लासेन्टा)का कारणले भएको हो । सुनसरीकी २२ वर्षीया पार्वती साहको गर्भको अवधि ३९ सातासम्म सबै सामान्य थियो र गाउँकै स्वास्थ्य चौकीमा नियमित गर्भ परीक्षण (एएनसी) गराइएको थियो । उनलाई एक्कासि टाउको दुख्न थालेपछि घरमै स्वास्थ्यकर्मी बोलाएर परीक्षण गर्न लगाइयो । स्वास्थ्यकर्मीले परीक्षण गरेपछि उनको रक्तचाप २१०/११० थियो । उनको रक्तचाप देखेर स्वास्थ्यकर्मी आत्तिए । उनलाई तुरुन्त प्रसव गराउन आईसीयुको सुविधा भएको अस्पतालमा लैजान सल्लाह दिए । उनका श्रीमान् सुरेन्द्रले तत्कालै मोरङ सहकारी अस्पताल विराटनगर पुर्‍याए । अस्पतालमा पनि उनको रक्तचाप २१०/११० थियो, उनी एकपटक बेहोस भइसकेकीले यो एउटा जटिल अवस्था हो भनेर आफन्तलाई सम्झाइयो । उनलाई तत्कालै ‘म्याग्नेसियम सल्फेट’ नामक सुई प्रयोग गरियो । अन्य रगत परीक्षण र रगतको व्यवस्था गरेर सोही दिन शल्यक्रिया (सिजरियन) गरेर प्रसव गराइयो ।गर्भावस्थामा रक्तचाप बढेर बेहोस हुने यस्तो अवस्थालाई ‘इक्ल्याम्पसिया’ भनिन्छ । यो अवस्थामा आमा र बच्चा दुवै जोखिममा हुन्छन् । ‘इक्ल्याम्पसिया’ भएको अवस्थामा मातृमृत्यु हुने सम्भावना १० प्रतिशत हुन्छ । अझ गर्भको अवधि ३४ साताभन्दा कम भए यो सम्भावना अझ बढी हुनसक्छ । यो अवस्थामा एकातिर रक्तचाप घटाएर आमालाई जोगाउनुपर्ने हुन्छ भने अर्कातिर सम्भव भएसम्म बच्चालाई पनि जोगाउनुपर्ने हुन्छ ।विश्व स्वास्थ्य संघको सन् २०१६ नोभेम्बरको प्रतिवेदनअनुसार अझै पनि विश्वमा करिब आठ सय ३० महिलाले गर्भ तथा प्रसवकै कारण मृत्युवरण गर्छन् । तीमध्ये ९९ प्रतिशत त विकासोन्मुख देशहरूबाट हुने गरेको छ । मातृमृत्यु हुनुका पछाडि धेरै कारण हुन सक्छन् । कम उमेरमा विवाह गर्नु र बच्चा पाउनु, तुरुन्त–तुरुन्त गर्भवती हुनु, खानपिनमा ध्यान नदिनु, गर्भावस्थामा स्वास्थ्य परीक्षण नगर्नु आदि यसका केही कारण हुन् । मातृमृत्युका प्रमुख कारणहरूमा रक्तस्रावका कारणले हुने मृत्युमा कमी आए पनि उच्चरक्तचाप तथा ‘इक्ल्याम्पसिया’ का कारणले हुने मृत्युको प्रतिशत बढ्दै गएको देखिएको छ । ‘म्याट्रेनल मोर्टालिटी एण्ड मोर्बिडिटी स्टडी २००८/०९’ का अनुसार सन् २००८ मा नेपालमा २१ प्रतिशत मातृमृत्युका कारण उच्चरक्तचाप र यसले ल्याएका समस्याहरू (इक्ल्याम्पसिया) रहेको देखाएको छ, जुन सन् १९९८ मा ११ प्रतिशत मात्र थियो । उच्चरक्तचाप गर्भ रहनुअघि पनि भएको हुनसक्छ वा उच्चरक्तचाप पहिलोपटक गर्भावस्थमा देखिन सक्छ । २० साताकी गर्भवती महिला वा शिशु पाएको २४ घण्टाभित्र लगातार रक्तचाप १४०/९० हुनु वा कम्तीमा चार घण्टाको फरक पारेर दुई पटक रक्तचाप नाप्दा १४०/९० हुनु (पहिले रक्तचाप सामान्य रहेको अवस्थामा) लाई गर्भावस्थाको रक्तचाप वा जेस्टेसलन हाइपर टेन्सन भनिन्छ । यस्तो अवस्थामा गर्भको शिशु तथा आमाको मृत्यु हुने खतरा हुन्छ । उच्च रक्तचापसँगै पिसाबमा प्रोटिन देखिनुले ठूलो समस्या ल्याउन सक्छ । यसबाट आमा बेहोस हुने, रक्तचाप बढ्ने, अचेत हुने, संक्रमित हुने तथा आमाको मुत्युसमेत हुनसक्छ । गर्भावस्थामा यस्तो समस्या आउनाले शिशु कम तौलको हुने, महिना नपुग्दै जन्मने तथा गर्भमै बच्चाको मृत्यु पनि हुनसक्छ । गर्भवती भएकी महिलामा देखापर्ने यस किसिमको समस्यालाई ‘इक्नाम्पसिया’ भनिन्छ र यो पहिलो पटकको गर्भमा बढी देखापर्ने र खतरनाक साबित हुने गरेको पाइन्छ । शरीरका सम्पूर्ण रक्तनली, विशेषगरी पाठेघर, मृगौला र मस्तिष्कमा रक्तनलीहरू आवश्यकभन्दा बढी संकुचित भएका कारण उच्चरक्तचाप, ‘प्रि–इक्ल्याम्पसिया’ तथा ‘इक्लाम्पसिया’ हुन्छन् । यी समस्या देखा परेको अवस्थामा नियमित रूपमा चिकित्सकको सल्लाहबमोजिम औषधि सेवन गर्नुपर्छ । यस्तो समस्याका लागि सुविधा सम्पन्न अस्पतालमा भर्ना भएर उपचार गराउँदा पनि मृत्यु हुनसक्छ । यी समस्याहरूको मुख्य कारण गर्भमा रहेको बच्चा तथा सालनाल हुने भएकाले अति संवेदनशील अवस्थामा तथा आमाको ज्यान जोगाउन गर्भको अवधि नपुग्दै बच्चाको जन्म गराउनुपर्ने हुनसक्छ । हरेक गर्भ आफैमा जोखिपूर्ण रहेकाले अनावश्यक रूपमा गर्भवती हुनु हुँदैन । परिपक्व वा २० वर्ष पार गरेपछि मात्र विवाह गर्ने, परिवार नियोजनका साधन प्रयोग गर्ने, नियमित गर्भ परीक्षण गर्ने र स्वास्थ्य संस्थामा मात्र प्रसव गराउने कुराको विकास हुँदै गएपछि मातृमृत्यु दरमा कमी आएको भन्दा फरक नपर्ला । त्यस्तै, गर्भावस्थामा नियमित परीक्षण गर्नु र रक्तचापको परीक्षण तथा रक्तचाप उच्च देखिएको अवस्थामा थप सतर्कता अपनाई जटिलताको परीक्षण गर्नुपर्छ । यस्तो अवस्थामा नियमित औषधि सेवन गर्ने तथा बच्चाको तौल राम्रो हुनेबित्तिकै वा गर्भको अवधि ३७ साता पार गर्नेबित्तिकै थप जटिलताहरू देखापर्नुअघि नै बच्चा जन्माउने तयारी गर्नु बुद्धिमानी हुन्छ ।- डा.बालकृष्ण साहमोरङ सहकारी अस्पताल विराटनगर