नि: सन्तान विशेषज्ञ, ओम अस्पताल तथारिसर्च सेन्टर विवाहपछि प्रत्येक दम्पतीको एउटा स्वाभाविक सपना हुन्छ–घरमा शिशुको हाँसो गुन्जियोस् तर चाहँदाचाहँदै पनि सबैको यो सपना पूरा हुन सकिरहेको हुँदैन । कुनै–कुनै महिलाले सन्तान जन्माउन सक्दैनन् । यस्ता दम्पतीमध्ये धेरैले आफ्नो जीवन एक्लो र निरस अनुभव गर्छन् । आज पनि हाम्रो समाजमा सन्तान नहुनुलाई भगवान्को श्राप वा पूर्वजन्मको अभिशाप भन्दै हेला गर्ने चलन छ । झन्डै १५ प्रतिशत विवाहित दम्पतीले सन्तान सुखबाट वञ्चित हुनुपर्दा यति सुन्दर संसार उनीहरूका लागि कालकोठरीजस्तै बन्न पुगेको छ । आजको वैज्ञानिक युगमा आईयूआई, आईभीएफ (टेस्टट्युब बेबी), एक्सीजस्ता आधुनिक प्रविधिद्वारा कैयौं निसन्तान दम्पतीको सपना साकार हुन पुगेको छ ।नि:सन्तान भन्नाले परिवार नियोजनका कुनै पनि साधन नअपनाई नियमित सहवासका बाबजुद दुई वर्षसम्म गर्भधारण हुन नसकेको अवस्थालाई मानिन्छ । सन्तान हुन नसक्नुमा महिला तथा पुरुष दुवै समान रूपमा जिम्मेवार मानिन्छन् । कहिलेकाहीँ दुवैमा खराबी नहुँदा नहुँदै पनि गर्भ रहन कैयौं वर्ष लाग्न सक्छ । किनभने गर्भ रहनु भनेको एउटा आकस्मिक घटना हो । स्वस्थ हुँदाहुँदै पनि पुरुषको शुक्रकीटले महिलाको अण्डा भेट्ने अवसर नपाएको हुनसक्छ ।स्त्री रागरस वा पुरुष रागरसको कमीका कारण यस्तो हुनसक्छ । हाम्रो समाजमा सन्तान नहुनेहरूलाई हेला गर्ने चलन छ । नि:सन्तानका हातको पानी चल्दैन वा उनीहरूबाट पितृहरू पनि विमुख हुन्छन् भन्ने अन्धविश्वासी परम्परा हाम्रो समाजमा यदाकदा विद्यमान छ । यद्यपि त्यो पूर्णत: गलत कुरा हो । नि:सन्तान हुनुको कारण निक्र्याेल गर्नु जरुरी हुन्छ । छोराछोरी नभए पनि मानिसले सुखमय जीवन बिताउन सक्छन् । अरूको सन्तानलाई धर्मपुत्र, धर्मपुत्री लिएर वा अनाथालयलाई सहयोग गरेर आफ्नो जीवनलाई सार्थक बनाउने सन्तानहीन दम्पती हाम्रै समाजमा पनि छन् ।कतिपय अवस्थामा महिनावारी भएको समय र सहवासको समय नमिलेका कारण पनि सन्तान नहुन सक्छ । युवाहरू विवाह गर्नासाथ रोजगारीका लागि विदेश गएका हुन्छन् । दुई महिनाको बिदामा आएको समयमा घरपरिवारबाट बच्चा पाउने दबाब हुन्छ । छोटो समयमै सन्तानको इच्छाका कारण तनावमा परेर उनीहरूले सन्तान जन्माउन सकेका हुँदैनन् । श्रीमान्–श्रीमती दुवैमा कुनै खरावी नभए पनि तनावका कारण समस्या उत्पन्न हुन्छ । कतिपयले उपचारका क्रममा भन्ने गरेको पाइन्छ–‘विवाह गरेको ४–५ वर्ष भयो, सन्तान भएको छैन ।’ यस्ता समस्या लिएर आउनेहरूका लागि ओम अस्पतालले शुक्रकीट फ्रिज गरेर उपचार गर्ने गरेको छ । श्रीमान्को शुक्रकीट जम्मा गरेर राख्ने र श्रीमान् विदेश गैसकेपछि पनि त्यसलाई श्रीमतीको पाठेघरमा राखेर उपचार गरिन्छ । यद्यपि यस्तो अवस्थामा समाजले श्रीमान् विदेशमा भएको समयमा पनि कसरी गर्भवती भइन् भनेर नकारात्मक दृष्टिले हेर्ने चलन छ । यसमा जनचेतना जगाउन जरूरी छ । श्रीमान्को शुक्रकीट नै श्रीमतीको पाठेघरमा राखिएको हुन्छ ।विदेशमा काम गर्न जानेहरूको शुक्रकीट उत्पादनमा ५० प्रतिशतसम्म कमी भएको हुनसक्छ । यस्तो उनीहरूले काम गर्ने ठाउँको उच्च तापक्रमका कारण हुनसक्छ । विशेषगरी खाडी मुलुकमा काम गर्न जाने कामदारमा यस्तो समस्या देखिने गरेको छ । त्यस्तो अवस्थामा सामान्य अवस्थामा फर्कन करिब ३ महिना लाग्छ । त्यतिबेलासम्म उनीहरू पुन: रोजगारीका लागि फर्कनुपर्छ । त्यसकारण पनि चाहेको समयमा सन्तान हुन पाउँदैनन् । यस्तो स्थितिमा आईयूआई प्रविधिबाट उपचार गर्नुपर्ने हुन्छ । ओम अस्पतालमा यो विधिद्वारा करिब दुई हजारले सन्तान जन्माएका छन् ।पुरुषमा सन्तान नहुने कारण    वीर्यमा शुक्राणुको संख्या वा गतिमा कमी ।    वीर्यमा शुक्रकीट उत्पादन नहुनु ।    वीर्यमा संक्रमण ।    शुक्राणुको बनावटमा खराबी ।    हार्मोनमा गडबडी ।    पुरुष कुनै कारणवश सहवास प्रक्रियामा असमर्थ हुनु ।    शुक्रनली वा अन्य भागमा केही अवरोध हुनु ।महिलामा सन्तान नहुने कारण    अण्डाशयमा अण्डा नबन्ने अथवा थुपै्र स–साना डिम्ब बने पनि नबढ्ने ।    पाठेघरको नली पूरै बन्द भए, पिप वा पानी जमे वा अण्डा पकडिने काम नभए ।    पाठेघरको झिल्ली क्षयरोग अथवा कुनै कारणबाट पातलो हुँदा ।    हार्मोनमा गडबडी ।    पाठेघरको झिल्लीमा मासु बढ्नु ।    गर्भाशयको मुख ज्यादै सानो हुनु ।महिलामा गर्नुपर्ने जाँच    पाठेघरको झिल्लीमा क्षयरोग छ कि छैन ?     महिनावारी भएको दोस्रो वा तेस्रो दिन हार्मोनको जाँच ।    रगतको सामान्य जाँच ।    भित्री अल्ट्रासाउन्डद्वारा अण्डाको जाँच ।    दुरबिन प्रविधिद्वारा पाठेघरको भित्री भाग तथा नलीको जाँच ।    सहवासपछि शुक्रकीटको जाँच ।पुरुषमा गर्नुपर्ने जाँच    रगतको सामान्य जाँच ।    वीर्यको विशेष जाँच ।    आवश्यकताअनुसार टेस्टिकुलर बायोप्सी ।    हार्मोनको जाँच ।    सबै किसिमको जाँचपछि नै कुनै निष्कर्षमा पुग्न सकिन्छ । त्यसपछि मात्र उपचारको उपयुक्त विधि निक्र्यौल गरी त्यसमा जानुपर्छ ।उपचार विधि    सबै जाँचपछि श्रीमान्–श्रीमतीको सामान्य उपचार गर्ने ।    आर्टिफिसियल इन्सेमिनेसन विद पार्टनर्स स्पर्म ।    आट्रिफिसियल इन्सेमिनेसन विद डोनर्स स्पर्म ।    टेस्टट्युब बेबी ।    आईभीएफ विद डोनर स्पर्म ।    एग डोनेसन ।    सिमेन एण्ड एम्ब्रियो बैंक ।    डोनर एम्ब्रियो ट्रान्सफर ।    इन्ट्रासाइटोप्लाज्मिक स्पर्म इन्जेक्सन ।सामान्य उपचारअन्तर्गत महिनावारी भएको तेस्रो दिनदेखि अण्डा बन्ने औषधि दिएर महिनावारी भएको नौ दिनपछि ‘ट्रान्सभ्यागिनल सोनोग्राफी’ बाट अण्डा बनेको गतिविधि हेरिन्छ । यसमा कसैकसैलाई हार्मोनको इन्जेक्सन पनि दिनुपर्ने हुनसक्छ । अण्डा फुटेपछि प्राकृतिक सहवासको सल्लाह दिइन्छ र यसबाट गर्भधारण गर्ने अवसर वृद्धि हुन्छ ।आईयूआई प्रविधिमा महिनावारी भएको दोस्रो दिनबाट अण्डा बन्ने औषधि दिएर नौ दिनपछि टिभिएसबाट अण्डा बनेको गतिविधि हेरिन्छ । यो प्रक्रियामा कसैकसैलाई हार्मोनको इन्जेक्सन पनि दिनुपर्ने हुन्छ । महिनावारी भएको १४–१५ दिनमा जब अण्डा फुट्छ तब श्रीमान्को वीर्य संकलन गरी आईभीएफ मिडियामा हेरेर मसिनो नलीको माध्यमबाट महिलाको पाठेघरमा राखिन्छ । यो प्रक्रिया पीडारहित हुन्छ । यसमा बिरामीलाई अस्पताल पनि भर्ना गर्नुपर्ने आवश्यकता पनि पर्दैन ।श्रीमान्को वीर्य संख्या निकै कम भएको वा शुक्राणुको अभाव भएको अवस्थामा श्रीमान्–श्रीमती दुवैको सहमतिबमोजिम दाताको शुक्राणु लिएर समेत यो उपचार गर्न सकिन्छ । आईयूआई प्रविधिका लागि पाठेघरको एउटा नली भए पनि खुल्ला हुनुपर्छ र पाठेघरको झिल्ली पनि स्वस्थ हुनुपर्छ । यदि महिलाको पाठेघरको दुवै नली बन्द भए, नलीहरू शल्यक्रियाद्वारा निकालिएको भए, ६ पटकसम्म आईयूआई सफल नभए, बाँझोपनको कुनै कारण पत्ता नलागे आईभीएफ (टेस्टट्युब बेबी) विधि अपनाइन्छ ।